“Një nga më të mëdhenjtë shkrimtarë europianë, Ismail Kadare, flet për temat më delikate dhe ndarjet midis serbëve dhe shqiptarëve, mbi urrejtjen e zgjatur, zemërimin dhe mllefin, mbi miqësinë dhe moskuptimet me shkrimtarët serbë, mbi shtrembërimet e historisë, që e kapërcen dramën ballkanase, dhe për arsyen përse ishte dashur që Serbia të ishte e para që ta njihte Kosovën”. Shënim i redaksisë së revistës “NIN” 

Pyetje 1. Ju jeni një nga shkrimtarët më të njohur të botës sot. Ka gati dyzet vjet që e keni fituar këtë status, sidomos në Perëndim, por, kohët e fundit, edhe në vendet e ish-Lindjes. Kritika botërore është treguar bujare me ju. Krahasimet me Homerin, Danten, Kafkën nuk mungojnë. Këto vlerësime tepër të larta për veprën tuaj, për rolin emancipues të saj a i përjetoni edhe si një rritje përgjegjësie përpara opinionit të vendit tuaj, atij ballkanik dhe atij botëror?

Së pari desha t’ju theksoj se unë jam shkrimtar dhe përgjegjësia ose jo përgjegjësia ka lidhje, në radhë të parë, me letërsinë. Të tjerat janë rastësi. Nuk jam kundër rolit zbutës, emancipues të letërsisë, por desha të them se nuk është letërsia ajo që mund të ndreqë problemet e kësaj bote. Ndoshta mund të ndodhte kjo, me kusht që letërsia të prishte veten e vet… Vura re se në listën e pyetjeve tuaja, ka disa për çështjet e sotme, sidomos ato në Ballkan. Unë ju kuptoj dhe nuk jam kundër t’ju përgjigjem, veç do t’ju lutesha t’i merrni fjalët e mia brenda kushtëzimit që përmenda më lart.

Që të jem më i rrokshëm: ju përmendët pak më lart disa emra të mëdhenj, çka sot do të ishte kënaqësi për çdo shkrimtar. Por krahasimet, përveç që gjykohen shpesh si të pasakta, qëllojnë të jenë edhe të rrezikshme. Ja, për shembull, pak njerëzve u shkon ndër mend se Homeri ka qenë i pari dhe për fat i vetmi kolos i poezisë që s’kishte as më të voglën rezervë kundër luftës! Sipas ligjeve të sotme, do të ndalohej kudo. Dhe kjo që sapo thashë s’është aspak fantazi, ngaqë disa ditë më parë u hap lajmi se OKB-së iu kërkua të ndalonte, për arsye të ngjashme, Dante Aligierin! Natyrisht që do të ishte mirë që OKB-ja, më shumë se të fantazonte kundër poetit, të lexonte si duhej Danten, për të mësuar prej tij se si duhen dënuar krimet kundër njerëzimit, gjë që Dante e ka bërë më mirë se ajo!

Pyetja 2. Ju keni botuar një ese të rëndësishme “Mosmarrëveshja”, e cila është konsideruar me të drejtë si një nga majat e mendimit shqiptar. Ky libër, duke folur për “raportet e vështira të shqiptarëve me vetveten”, trajton gjerësisht raportet e popujve të Ballkanit me njëri-tjetrin, me Europën, si dhe të kësaj të fundit me ta. Në këtë libër ju jeni i ashpër me vendin tuaj, por po ashtu me fqinjët e tij ballkanas, me grekët, serbët, osmanët, shkurt, me të gjithë. Është si një pasqyrë e pamëshirshme që ju vini përpara të gjithëve. A mendoni se kolegët tuaj ballkanas do të ndërmerrnin të njëjtin aksion ndaj popujve të tyre?

Do ta dëshiroja shumë një gjë të tillë. Do të ishte e mirë për të gjithë ne. Më lejoni të përsëris idenë se ka një të mirë të përbashkët dhe ka një të keqe të përbashkët në Ballkan. Pikërisht këtë ne jemi të paaftë tani për tani ta dallojmë. Mendjet tona janë kapur ende nga kurthet e vjetra: e keqja jote është e mira ime. Dhe e kundërta.

Klasat politike në Ballkan e kanë të vështirë të dalin nga ky kurth. Ato nuk kanë as aftësinë e as vizionin për një gjë të tillë. Ata kalojnë nga krekosja nacionaliste, në përulje kozmopolite. Europa e bashkuar nuk e ka lehtë të merret vesh me gadishullin e vet problematik. Por ndoshta s’duhet t’i vëmë edhe shumë faj. Të mos harrojmë se ajo ka edhe tre gadishuj të tjerë veç vetes!

Të kthehem te çështja e Europës. Ndjesia për të është disi e ndryshme te ballkanasit. Është i njohur admirimi i pakusht i shqiptarëve për Europën dhe SHBA-në. Kjo ndoshta vjen ngaqë humbjen e Europës ne e kemi përjetuar më tragjikisht se të tjerët. Qysh në vitet 30-të një poeti ynë ka shkruar se ne “e duam Perëndimin me një dashuri tragjike”. Ky tragjizëm u theksua gjatë izolimit komunist. Ju, sllavët e Ballkanit, jeni më të përmbajtur, dhe kjo ndoshta vjen se ju bashkë me Europën keni familjen sllave, ndërsa ne s’kemi fis tjetër.

Këtu do të shtoja se admirimi nuk mjafton pa mirëkuptimin. Mendoj se ballkanasit duhet të ndihen të nderuar që Europa merret seriozisht me ta. Natyrisht që Europa me përmasat e saj kontinentale mund të krijojë keqkuptime. Mendoj se një nga keqkuptimet ose më saktë një nga keqinterpretimet e mendimit europian mund të jetë marrëdhënia e çdo vendi me vetveten. Duket sikur, për të shmangur rrezikun e nacionalizmit, që është vërtet një rrezik për këdo, e sidomos për Ballkanin, Europa përkrah njëfarë shkombëtarizmi. Me fjalë të tjera, duket sikur ajo na thotë: të këqijat tuaja vijnë ngaqë e doni më shumë se ç’duhet vendin tuaj. Mendoj se këtu është keqkuptimi. E keqja nuk vjen ngaqë ballkanasit e duan shumë kombin, por ngaqë e duan keq. Po ta donin vërtet vetveten, do t’i donin edhe të tjerët. Rrjedhimisht, këshilla e Europës do të duhej të ishte: s’është puna ta doni më pak veten, por ta doni më mirë. Këtë pak a shumë kam trajtuar, ndër të tjera, në librin e fundit.

Pyetje 3. Ju keni hyrë në letërsinë europiane dhe botërore, duke u nisur nga Gadishulli ynë Ballkanik. A është i mallkuar Ballkani për keqkuptime?

Mendoj se nuk ka as zona e as popuj të mallkuar. Nuk jemi ndonjë planet shtrigash për ta marrë seriozisht një gjë të tillë. Thirrja e njohur ­“qenkemi të mallkuar” është dykahëshe. Ana pozitive e saj është ajo e protestës. Ana negative, dorëzimi para së keqes.

Pyetja 4. Pse ju nuk e keni konsideruar asnjëherë veten si disident?

Përgjigje 4. Sepse kështu është e vërteta. Për fat të keq, spekulimet me fjalën “disidencë” janë të pafundme. Disidencën, kundërshtimin publik të një rendi, doktrine apo shteti Shqipëria komuniste nuk e ka njohur. Nuk dëshiroj të merrem me pse-në e kësaj dukurie, sepse letërsia nuk ka nevojë për këtë. Letërsia si një botë paralele, pra e pavarur, ka ligjet dhe paktet e saj, që ndryshojnë nga ato të shoqërisë. Do të përsëris vetëm njërën, mosnjohjen e votës, bazën e demokracisë. Ngaqë nuk zgjidhen me votim, shkrimtarët s’kanë detyrime të veçanta, politike, zgjedhore, ndaj askujt, veç ndërgjegjes së vet. Në qoftë se do të kishin një tejçim (transferim) të tillë parimesh, një pjesë e letërsisë antike dhe asaj të Mesjetës do të përjashtohej nga tempulli, për arsye të emancipimit të munguar. (Dënimi i vonë i skllavërisë në Europë, ose heqja e bujkrobërisë në Rusi, më 1860!) Siç po e shohim s’është vetëm Dante Aligieri që ka probleme. Ç’do të bënim me të tjerët? Ç’do të bënim, për shembull, me një shkrimtar jo fare gjenial, por sidoqoftë të madh si Turgenjevi, i cili hynte e dilte në sallonet e Parisit, por ndërkaq andej nga Rusia e largët, vinte lajmi se kishte nja pesë mijë bujkrobër në çifligun e vet!?

Pyetje 5. Në librat tuaj, sidomos te “Mosmarrëveshja”, ju përfshini të gjithë kulturën e këtij rajoni, historinë, pasionet, folklorin, politikën dhe fatkeqësitë e tij. Nga vijnë gjithë këto konflikte?

Këto pyetje bëhen kudo nga shumë njerëz, nga shumë zyra, në shumë gjuhë. Në pamje të parë duken shumë të thjeshta, shumë të qarta, madje krijojnë padurim për t’u dhënë përgjigje. Mirëpo fill pas kësaj, vjen përshtypja e dytë: prapa qartësisë befas bie mjegulla e dyshimit: kur gjërat janë kaq skandalisht, kaq mizorisht të qarta, pse nuk vjen zgjidhja? Çfarë na pengon?

Në një mbledhje ndërkombëtare shkrimtarësh në Zvicër, pas rënies së komunizmit, më kujtohet një shkrimtar që priste me padurim të merrte fjalën, për të rrëfyer për vendin e vet ish-komunist. Ditën e dytë, kur i erdhi radha të fliste, befas pati një hutim e një tronditje, shkaku i së cilës kishte qenë lajmi i porsambërritur nga vendi i vet për një manifestim studentësh nën parullën çoroditëse: “Poshtë populli!”.

Më vjen ndër mend kjo sa herë dëgjohen thirrjet pesimiste për Ballkanin pa të ardhme. Ato përsëriten shpesh, gati-gati si një propozim që i ngjan atij të studentëve të lartpërmendur, me parullën “Poshtë ballkanasit!” ose “Në djall ballkanasit, bashkë me ëndrrën e tyre europiane!”.

Kam qenë gjithmonë kundër këtij lloj cinizmi, të shoqëruar me ca erëza nazike, për t’u bërë më i përtypshëm. Ne jemi këtu për tjetër gjë. Në radhë të parë, për të bërë të kapshme idenë se ç’është përparimi i njerëzimit, pjesë e të cilit është përparimi ynë ballkanik.

Ne me vështirësi po ndahemi nga ca ëndrra të marra, ca misionarizma qesharake. Ne e kemi vështirë të kuptojmë se s’ka popuj misionarë në Ballkan dhe s’besoj të gjenden të tillë kurrkund. Se misionarizmi grek, që e ka mendjen ende te çlirimi i Kostandinopojës, është po aq qesharak sa ai serb, që synon distancën Beograd-Tokio, dhe se po aq, në mos më qesharak se këta të dy, ka qenë misionarizmi shqiptar për mbrojtjen e marksizëm-leninizmit në shkallë planetare.

Tabloja e gadishullit sot, sa ç’duket e ndërlikuar mund të jetë e thjeshtë. Në Ballkanin e tkurrur, të sotëm, pas vetëtërheqjes së Sllovenisë e të Kroacisë (nganjëherë Rumanisë gjithashtu i duket se është tërhequr), janë tre popuj që e mbajnë veten dhe, me sa duket, ashtu janë vërtet, si më të pashmangshmit: grekët, shqiptarët, sllavët. Nuk janë vetëm tre popuj bashkë në zonat e veta, por janë tri qytetërime, me tri kultura, me tri gjuhë (madje secila me alfabetin e vet: latin, cirilik dhe grek). Ballkanet nuk mund të përfytyrohen, qoftë dhe pa njërin prej këtyre përbërësve. Të ngulur prej shekujsh në këtë rajon të Europës, ekzistenca e asnjërit prej tyre nuk mund të kushtëzohet prej tjetrit. Në rast ndërlikimesh, me hir apo me pahir, jemi të detyruar të merremi vesh.

Ju duket një vizion i zymtë? Mendoj se ajo që kemi përjetuar para ca vitesh nuk ka qenë më pak e frikshme.

Që t’i kthehemi një vizioni më shpresëdhënës, duhet thënë se një drejtpeshim ka qenë vendosur megjithatë historikisht në Ballkan. Sot, në kushtet e Bashkimit Europian, tutor i pranuar prej të gjithëve, ky drejtpeshim është shumëfish i siguruar.

Që të rikthehem te treshja drejtpeshuese ballkanase: greke, sllave, shqiptare, besoj se jeni në një mendje me mua se askush nga këta tre popuj, për asnjë arsye e për asnjë rrethanë nuk mund të shkulet prej gadishullit problematik. Gjithë puna është që kjo të kuptohet. Pra, pyetja mund të shtrohet thjesht: a kuptohet kjo?

Është lehtë të thuash po. Ndërkaq, më vështirë është që të guxosh të zbresësh në thellësi, për të gjetur rrënjët e së keqes dhe kjo jo për të ringjallur mllefe të vjetra, por për t’i prerë ato.

Ka një doktrinë në Ballkan, një draft të vitit 1938, që kërkon haptas dëbimin e njërit prej këtyre tre popujve prej gadishullit. Ky draft është shkruar prej një akademiku të njohur me emrin Vasa Çubrilloviç dhe titullohet: “Dëbimi i shqiptarëve”.

Në këtë program, bashkë me idenë se jeta e kombit serb nuk do të ishte e sigurt asnjëherë përbri shqiptarëve në Ballkan, e vetmja zgjidhje jepej dëbimi i këtyre të fundit. Ky dëbim duhej të niste me shqiptarët e Kosovës.

Ka shumë vite që e kam lexuar këtë draft. Nuk di ndonjë rast që të jetë dënuar në Jugosllavi e më pas në ish-Jugosllavi. Një projekt kriminal i padënuar është më i rrezikshëm se një organizatë e fshehtë terroriste. Më 1999, pra 60 vite më pas, gjithë bota pa vënien në jetë të këtij projekti: “dëbimin e famshëm” të shqiptarëve, çka ishte edhe shkaku që Jugosllavia u ndëshkua.

Dënimi i rrënjëve të së keqes është i detyrueshëm për të gjithë. Në qoftë se do të zbulohej një doktrinë e ngjashme në vendin tim, në Shqipëri, do të pranoja publikisht jo vetëm turpin për mosdënimin e saj, por edhe turpin për vonesën e dënimit.

Pyetje 6. Të kthehemi te keqkuptimet, te roli i shkrimtarëve. Ju keni pasur rastin të njiheni me shkrimtarë nga ish-Jugosllavia, serbë, kroatë, malazezë. Keni folur me ta, keni këmbyer mendime. Ç’mund të na thoni më tepër?

Me sa duket, shkrimtarët gjithashtu nuk janë engjëj. Nuk përjashtohet që në zona të tilla pasionante si gadishulli ynë, ata gjithashtu ndonjëherë mund ta humbin orientimin. Po e theksoj fjalën ndonjëherë. Pra, është fjala për humbje të përkohshme dhe asnjëherë për orientim themelor. Nuk e kam pasur të vështirë të takoj shkrimtarë jugosllavë, të flas me ta, madje kam pasur miqësi, si në rastin e më të njohurit prej tyre në Perëndim, Danilo Kish. Jemi miqësuar qysh në vitin 1984, në një forum ndërkombëtar shkrimtarësh. Në atë kohë, Titoja kishte vdekur, kurse E. Hoxha ishte ende gjallë. Danilo Kish përfaqësonte shkrimtarët jugosllavë, unë ata shqiptarë. Ndërkaq, armiqësia shqiptaro-jugosllave ishte në lulëzim (nëse fjala “lulëzim” mund të përdorej për armiqësinë). Kjo nuk na pengoi të miqësoheshim, aq sa, gjatë një shëtitjeje me anije, një koleg francez apo gjerman tha se nuk po u besonte syve që një shkrimtar shqiptar e një jugosllav kishin më shumë se një orë që jo vetëm bisedonin si dy miq, por edhe buzëqeshnin.

Një tjetër shkrimtar me të cilin kam këmbyer pikëpamje, por pa u takuar kurrë, ka qenë Vuk Drashkoviçi. Mund të them se aq sa ç’jam marrë vesh me Danilo Kishin për gjithçka, po aq s’jam marrë vesh me Drashkoviçin për asgjë. Një letër e hapur e tij, e vitit 1987, në gazetën “Le monde diplomatique” të Parisit, ka qenë hapja e një polemike pesëmbëdhjetëvjeçare, ndoshta ende të pambyllur sot midis nesh. Drashkoviçi, me sinqeritet, siç thoshte, si kolegu kolegut, më këshillonte të hiqja dorë nga pikëpamjet e mia për çështjen e Kosovës, shkurt të hiqja dorë, sipas tij, prej ashpërsisë, rebelëve, prishësve të paqes, shkatërruesve të kulturës, vrasësve të Pushkinit (!) etj., etj. Përgjigjja ime, pa qenë ndonjë model i elegancës, ishte në kundërshtim të plotë me të. Në fund, shkrimet tona mbylleshin me shpresën se Europa do të besonte njërin dhe nuk do të besonte tjetrin. Në të vërtetë, ashtu edhe ndodhi.

Midis këtyre dy rasteve të skajshme, kam njohur shkrimtarë të tjerë të ish-Jugosllavisë, me pikëpamje të njëjta ose të kundërta me të miat. Shkrimtari më asnjanës, ai që, si të thuash, qëndronte në mes, ishte Milorad Paviç. E kam takuar disa herë, por ai fliste aq pak, saqë ishte e vështirë t’ia kuptoje qëndrimin. Në krye kam menduar se ruajalistët, si ai, flisnin zakonisht pak. Pastaj kujtova se ndoshta nuk bisedonte me mua për shkak të etnisë. Kur një koleg gjerman na prezantoi më në fund, ai tha veç një fjalë: “ju njoh”. Por edhe fjalë mund ta merrje si të doje, për mirë ose për keq. Me një fjalë, asnjanësi e pastër!

Pyetje 7. Me ç’mënyrë mund t’i ndihmojmë këta dy popuj që të zgjidhin konfliktet e tyre? Përse artistët dhe shkrimtarët nuk shërbejnë si ndërmjetës (urë) ndërmjet tyre?

Siç e thashë edhe më parë, letërsia mund të ndihmojë, por ajo ka nevojë për një kuptim bazik të gjërave.

Çështja është sa e ndërlikuar, aq e thjeshtë.

Kosova është një vend i banuar nga një shumicë shqiptare. Dihet se në planetin tonë, vendet, trojet, qytetet nuk përcaktohen as nga drurët, as nga kaprojtë, as nga ndonjë shenjë tjetër që ndodhet sipër tyre, por nga njerëzit. Shkurt, toka dhe njerëzit mbi të shkojnë bashkë. Kosova banohet nga shumicë shqiptare, rrjedhimisht, në të gjitha kuptimet ajo konsiderohet në radhë të parë shqiptare. Ndërkaq, ka një vizion që e kundërshton këtë. Sipas tij, Kosova është serbe, pavarësisht se njerëzit i ka shqiptarë. Te kjo mospërputhje e ka burimin gjithçka. Për fat të mirë të njërës palë dhe për fat të keq të tjetrës, mospërputhja është e pandreqshme. Ka qenë një kohë kur ajo lejohej, por ajo ishte koha e kolonive. Siç e dimë, ajo kohë ka vdekur përgjithmonë. Kosova ishte një koloni, një absurd i fundit në Europë. Ndaj dhe Europa ndërhyri me vonesë, por brutalisht, për të normalizuar një gjendje, koha e së cilës kishte mbaruar.

Që të kthehem te mospërputhja: tokë-njerëz. Për ta përligjur atë është shpenzuar shumë energji, diçka për të cilën ballkanasit janë mjeshtër. Nuk është vendi në këtë intervistë për trajtimin e këtij ndërlikimi, që ende vazhdon. Fillon me rrënjët, më saktë me çështjen kush ka ardhur i pari në Ballkan e kush pas tij. (Me fjalë të tjera, ardhësi i parë të përcaktohet si zot i ligjshëm i truallit, e i dyti të shkojë ku të dojë!) Sa për argumente, këto ishin çështja e Kosovës si djep i Serbisë dhe kujtimi i luftës së Kosovës 1389. Të dyja lidheshin bashkë, por për të tjerat ishin jo fort bindëse. Trualli ku është bërë një betejë, qoftë edhe fatale për një popull, nuk mund të përcaktojë, qoftë edhe pjesërisht “djepin” e tij. Po të kujtojmë historinë e Europës, betejat më të mëdha janë bërë zakonisht në troje të huaja, betejat e Cezarit për shembull, ose Waterlo-ja, pa përmendur mongolët, të cilët ku ngryseshin, nuk gdhiheshin. Në rast të tillë, bota e sidomos Europa jonë do të kishte kaq shumë djepe, saqë do të bëhej lëmsh. Veç kësaj, beteja e famshme e Kosovës nuk është ajo që mësohet në një pjesë të shkollave të Ballkanit. Thelbi i saj është ndryshuar për t’ia përshtatur politikës së sotme. Janë ndryshuar, për shembull, pjesëmarrësit në aleanca, kush luftonte kundër kujt, që është thelbi i një lufte, e kështu me radhë.

Motivi i dëbimit të një populli, i projektuar qyshkur, i padënuar asnjëherë, u shfaq lakuriq, i mbështetur në mënyrë skandaloze edhe tek ajo luftë, në kohën që duhej të ndodhte e kundërta: lufta e vitit 1389 mund të ishte baza e një miqësie historike.

Pyetje 8. Zoti Kadare, ju keni qenë dakord për ndëshkimin e Serbisë?

Po. Dhe ende sot ruaj të njëjtin mendim. E di që këto fjalë mund t’ju duken jo të njerëzishme, sidomos në gojën e një shkrimtari, por para se të nguteni, më dëgjoni deri në fund.

Ndëshkimi i Serbisë ka qenë një dramë dhe si të tillë e kam menduar qysh në fillim. Më lejoni të përsëris diçka që kam përshtypjen se e kam thënë një herë. Kam qenë duke dhënë një intervistë direkt në TV-in shqiptar nga Parisi, pikërisht në kohën që nisi bombardimi. Kronika mund të gjendet lehtë, pra mund të vërtetohet. Gjatë intervistimit, gazetarja befas e ndërpreu të folurën, për të thirrur: ah, sapo erdhi lajmi, atje, në Serbi, ranë bombat e para… Dhe aty për aty shtoi: Ç’mund të thoni tani, në këtë çast, si një koment i parë… z. Kadare? Fjalët e mia të para ishin: kjo më trishton, shpresoja tjetër gjë.

Kjo ka qenë ndjesia e parë, jo veç e imja, por e përgjithshme. Asnjë shenjë triumfalizmi nuk pati në Shqipëri dhe, besoj në Kosovë, për këtë bombardim. Njerëzit ishin të shqetësuar, dhe ishte logjike. Do të kishte shkatërrime, do të kishte të vrarë, pa dyshim. Serbë në radhë të parë, por edhe shqiptarë. Gra dhe fëmijë, midis. Dhe prapë nga të dyja anët, ashtu siç edhe ndodhi në të vërtetë.

Pyetjen ma kanë bërë disa herë gazetarët në ato ditë të paharrueshme. Arsyetimi im ishte ky: bombardimi ndëshkues ishte, pa dyshim, diçka tepër e trishtueshme. S’ishte e lehtë për një shkrimtar të thoshte “po” për një bombardim të tillë. Aq më tepër që të tillë deklaratë do ta bëja në Paris, e më pas në Strasburg. Por bindja ime nuk mund të ndryshonte. Përpara nesh po kryhej vërtet një gjë mizore, një bombardim nga ajri, por ky veprim i skajshëm mizor, po bëhej për të ndaluar diçka më të skajshme dhe më mizore: një masakër. Kështu u gjykua ajo që po ndodhte në Kosovë. Për ca rrethana tragjike, kjo ishte e vetmja mënyrë për të ndaluar të keqen. Historia e njerëzimit rrallë, tepër rrallë, ka njohur një bombardim të pashmangshëm, të nevojshëm. Por historia e njerëzimit nuk ka njohur kurrë një masakër të nevojshme. Ndaj, në mungesë të një zgjidhjeje tjetër, me shumë dhembje do të lejohej përdorimi i bombave.

Ky ka qenë arsyetimi im.

Pyetje 9. Mendoni se popujt e Ballkanit kanë nxjerrë mësime nga këto konflikte pa fund?

Popujt ndoshta. Për elitat s’jam i sigurt. Sidomos ato politike. I ashtuquajturi emancipim i tyre është tepër i ngadaltë, për më tepër i cekët, shpesh i rrejshëm.

Disa prej tyre mund të ndryshojnë stilin e të shprehurit, por thelbin kurrsesi. Për shembull, tani ata s’guxojnë të brohorasin për “spastrim etnik”, por kjo s’pengon të thonë: “nuk e lëmë Kosovën!”

Ç’do të thotë kjo shprehje? Ç’ndryshim thelbësor ka shprehja “dëbimi i shqiptarëve” nga “nuk e lëmë Kosovën”?

Kjo shprehje do të thotë  se “ne nuk pranojmë përbri nesh një popull tjetër”.

Këto deklarata nuk janë ato të bregliqenit Wansse të 1942-it, por bëhen në mes të Europës së sotme, madje në prag të diskutimit për pranimin e Serbisë në EU. Nuk e di nëse zyrtarët e lartë europianë, baronesha Ashton për shembull, për të përmendur vetëm njërën prej tyre, janë në dijeni të këtij patetizmi.

Keqkuptimet e thella kërkojnë zgjidhje serioze dhe jo sa për të larë gojën. Pyetja që shtrohet sot përpara një vendi ballkanik (në këtë rast, Serbisë) është: a e njeh ajo fqinjin shqiptar?

Nëse e pranon, le ta njohë menjëherë. Nëse nuk e pranon, le të parashtrojë zgjidhjen e saj. Një Kosovë serbe? Por Kosova ndërkaq, siç e thashë, për nga njerëzit është shqiptare. Për nga toka është planetare. Për nga kujtimet serbo-shqiptare.

Pyetja shtrohet fare thjesht: Ç’do të bëhet me shqiptarët sipas zgjidhjes serbe? Të kthehen në serbë? Të ikin? Të dëbohen? Ja, pra, u kthyem te fillimi me bomba.

Jam i bindur se mendimi i heqjes dorë nga xanxa (obsesioni) i Kosovës është i pranishëm në shoqërinë serbe. Kjo është një gjë pozitive. Kjo është në të mirën dhe vetëm në të mirën e Serbisë. Është koha për një zëvendësim idesh. Më parë në një pjesë të Ballkanit përdorej shprehja çlirimi i Kosovës nga Serbia. S’është ndonjë çudi që tani të thuhet çlirimi i Serbisë prej Kosovës. Prej brengës për të, prej pengesës, prej pezmit, prej gjumit të prishur.

Është jashtë çdo dyshimi se do të ishte pozitive njohja pa ngurrim e Kosovës. Madje, do të kishte qenë edhe më mirë sikur Serbia do të kishte qenë e para që ta bënte një gjë tillë!

Ju mund të qeshni, por e kam seriozisht. Disa vite më parë ndodhi një ngjarje, jo fort e komentuar, por e rrallë në historinë e moralitetit botëror. Portugalia, ish-sunduese e një vendi të vogël, Timorit Lindor, pati një ndarje aspak idilike me të. Megjithatë, pas pavarësisë së Timorit, kur erdhi puna që ky i fundit pati një problem të brendshëm dramatik, Portugalia ishte e para dhe e vetmja që, midis shpërfilljes botërore, dha alarmin. Më shumë se një javë, shteti, Parlamenti, gjithë shoqëria portugeze, u ranë kambanave që bota të ndihmonte ish-koloninë e saj. Portugalia e bëri këtë duke ndier një borxh moral për vendin që e kishte sunduar dikur.

Krahasimet janë zakonisht të pasakta. Dy shtetet ballkanike, i vjetri, Serbia, dhe i riu, Kosova, e kanë më lehtë mirëkuptimin, qoftë edhe për arsyen se, ndërsa Portugalinë e ndanin nga Timori Lindor mijëra kilometra, Serbinë nuk e ndajnë nga Kosova veç disa hapa. Dhe veç kësaj i përkasin të njëjtit kontinent europian.

Pyetje 10: T’i kthehemi sërish pyetjes, cilat mund të ishin mënyrat e daljes nga ky ngërç?

Njohja e së vërtetës. Në fundin e mijëvjeçarit, në Ballkan ndodhi një dramë. Kur një dramë mbaron, që ajo të mos përsëritet, fill pas uljes së perdes, duhet të ndodhë shqyrtimi i ngjarjes. Shqyrtim do të thotë, në radhë të parë, dënimi i fajit. Procesi kulmon me shqyrtimin e ndërgjegjes, çka do të thotë, me brerjen e saj, pra me pendimin.

Në rastin e konfliktit të fundit ballkanik, procesi, për fat të keq, u ndërpre në mes. U ndëshkua faji me anë të bombave, por thelbi, ndërgjegjja fajtore, pothuajse nuk u prek.

Pyetje 11. Cilat janë fajet e të dyja palëve në këtë konflikt? Fajet e serbëve, fajet e shqiptarëve?

Ndryshe nga ç’mund të mendohet, nuk e kam fare të vështirë të flas për gabimet dhe fajet e shqiptarëve. Në mendimin shqiptar, në shtyp, në botime, në librat e mi, duke përfshirë edhe këtë të fundit, është folur kaq shumë për to, saqë mund të krijohet përshtypja se një nga mjeshtëritë që shqiptarët njohin më mirë është ajo e gabimeve.

Në rastin e Kosovës, jemi të detyruar të jemi veçanërisht seriozë. Ndodhi një ndeshje e rreptë jo midis shtetit shqiptar dhe atij serb, por një ndeshje e këtij të fundit me shqiptarët e Kosovës, pra me gati një të tretën e kombit shqiptar. Kjo është veçantia e parë e kësaj lufte: një shtet kundër një popullsie, ose po të doni, një popullsi kundër një shteti.

E gjitha kjo s’mund të përmblidhet në ca fraza drejtpeshuese të tipit: të dyja palët kanë kryer prapësira. Ky simetrizim nuk fsheh veç një racizëm të tërthortë, që i fyen të dyja palët: ç’mund të pritej nga një kacafytje ballkanikësh (për të mos thënë tribush).

Drama e Ballkanit meriton një shqyrtim të thellë dhe kjo aspak për të poshtëruar ndonjërin prej popujve, por përkundrazi, për respekt ndaj të gjithëve, duke përfshirë natyrisht edhe popullin serb.

Drejtësi, në radhë të parë, do të thotë përpjesëtim. Përpjesëtimi i fajit, i goditjes, i kundërgoditjes hakmarrëse e kështu me radhë. Secila palë të përgjigjet për krimet e veta. Ju kujtoni se kam ndonjë arsye të më dhimbsen kriminelët e vendit tim? Po ju them të kundërtën: janë ata që më së shumti e kanë dëmtuar dhe po e dëmtojnë vendin të cilit i përkas, kulturën, gjuhën në të cilën unë shkruaj.

Kemi ardhur këtu te thelbi i çështjes: hetim ndaj gjithkujt për gjithçka.

Pyetje 12. Jam e bindur që ju e kuptoni fare mirë ndjeshmërinë e veçantë të serbëve lidhur me monumentet kulturore në Kosovë. Dhe ju e kuptoni, pa dyshim, dëshpërimin që shkaktoi djegia e tyre.

E kuptoj fare mirë dhe ju jap të drejtë. E keni fjalën për kishat serbe në vitin 2004. Së pari, pa asnjë lëkundje po them se ishte një akt monstruoz. Ndërkaq, po aq pa lëkundje po shtoj se përpara se të jetë një akt antiserb, ai ka qenë, në radhë të parë, një akt antishqiptar. Ishte goditja më e rëndë që iu bë Kosovës së lirë. Ishte një përpjekje për ta ftohur Kosovën me Europën, me gjithë aleatët perëndimorë. Për t’i bërë jehonë tezës së Millosheviçit se shqiptarët e Kosovës nuk luftonin për liri, por për besimin fetar. Për të shkaktuar tek europianët pendim për ndërhyrjen në Kosovë.

E kam dënuar qysh në minutën e parë këtë barbari. Shumica dërrmuese e kombit shqiptar, kudo që ai ndodhej, ishte logjike që do ta dënonte dhe ashtu ndodhi vërtet. Qeveria e Kosovës kërkoi ndjesë përpara opinionit ndërkombëtar dhe mori vendimin e menjëhershëm për rindërtimin e kishave të djegura.

Ndërkaq, për një habi të madhe nuk kam dëgjuar të bëhet ndonjë hetim për këto djegie kaq të bujshme. Hetimi dhe kapja e fajtorëve do të ishin shumë të rëndësishme. Nga pala shqiptare u hodh dyshimi për një provokacion të rëndë. Historia jep shumë shembuj për provokacionet e shkaktuara me anë të djegies së tempujve.

Një zhurmë jo më të vogël ka shkaktuar çështja e trafikimit të organeve. Për këtë ka një hetim, por ai po zvarritet. Jam i sigurt se shqiptarëve normalë nuk do t’u vinte fare keq të kapeshin e të dënoheshin ca djegës kishash fanatikë, ose ca sadistë a psikopatë që merren me trafik organesh. Si në çdo popull, midis shqiptarëve ka provokatorë, mjafton të kujtoj vrasësit e dy aviatorëve amerikanë në Frankfurt. A mund të përfytyrohej që shqiptarët do të miratonin shqiptarin kriminel që vrau dy ushtarakë aleatë, nga ata që ndihmuan Kosovën?

Ndërkaq, hetimi dhe dënimi i krimeve nuk mund të bëhet jashtë një vizioni të plotë të dramës. Bota është tmerruar nga 800 foshnjat shqiptare nën pesë vjeç, të vrara me thikë gjatë konfliktit. Të dhënat e botuara në shtypin anglez dhe francez nuk janë të ndonjë shqiptari, por të gazetarit serb, Miroslav Filipoviç. Nuk po zgjatem me mijëra përdhunimet, me tmerre të tjera.

Procesi duhet të bëhet ndaj gjithkujt, për gjithçka.

Pyetje 13. Keni folur disa herë për ndihmesën e kulturës në të gjitha këto çështje. Por kohët e fundit jeni kritikuar në shtypin shqiptar për një qëndrim jo luajal ndaj gjuhës serbe.

E di këtë gjë. Për t’i thënë gjërat haptas, jam kritikuar për diçka, e cila, edhe po të ishte pjesërisht e vërtetë, tingëllonte kaq monstruoze, saqë do të më njolloste me turp për tërë jetën. Nuk do të merrem me shpifjen vulgare të dy zuzarëve shqiptarë. Mjafton t’ju them se jam një shkrimtar i njohur botërisht, dhe nëse do të lëshoja andej-këndej thënie të tilla raciste, do të më ishin mbyllur dyert gjithkund.

Kam nderim për gjuhët e njerëzimit, sepse ato janë, veç të tjerash, atdheu im i dytë, në të cilin unë jetoj natyrshëm, ashtu si midis popullit tim. Një arsye më tepër është se, si përdorues i gjuhës shqipe, të vetmes gjuhë në Europë, që u ndalua me dekret prej shtetit osman, kam një dhimbsuri të veçantë, gati gjenetike, për të. Kjo ndjesi vetvetiu është shtrirë mbi gjuhët fqinje, të cilat, edhe pse më pak se shqipja, kanë përjetuar kufizime prej të njëjtit pushtues.

Për shkak të rusishtes, që e njoh mirë, ngaqë kam qenë student në Moskë, kuptoj pak serbisht. Më lejoni t’ju them se si profesionist, pra si njohës i universit gjuhësor, midis familjes së gjerë sllave, e çmoj serbishten si një nga idiomat më të përshtatshme për rrëfimin letrar. Sipas meje, kjo ndoshta vjen nga përkitja e hershme e kësaj gjuhe me përmasën misterioze, transcendentale, që antikiteti gjuhësor i gadishullit e ka pasur me tepri.

Pyetje 14. Në veprën tuaj, ju keni shumë motive antike, si dhe një libër për teatrin grek, të përkthyer në disa gjuhë të botës. Raportet e Shqipërisë me Greqinë fqinje, kanë qenë nxitëse apo frenuese në këtë rast?

Përgjigje 14. Raportet kanë qenë përgjithësisht frenuese, si gjatë komunizmit, ashtu dhe sot, pas rënies së tij. Shqipëria me Greqinë nuk kanë qenë asnjëherë fqinjë shembullorë. Popuj të vështirë, mosdurues ndaj njëri-tjetrit, të pamësuar të bëjnë lëshime, që i janë përgjigjur ashpërsisë me ashpërsi, krekosjes me krekosje, racizmit me racizëm. E megjithatë, nuk i përmenda këto për t’i bërë jehonë klishesë së njohur për ballkanasit e pandreqshëm. Do të besoja të kundërtën. I përmenda këto për të thënë se, pavarësisht këtij acarimi shekullor, logjika e jetës i ka çuar këta dy popuj drejt një ideje shpëtuese që u përmend në fillim të kësaj interviste. Ideja shpëtuese është bindja se asnjëri nga këta dy popuj nuk e shkatërronte dot tjetrin. Heqja dorë prej iluzionit të mbrapshtë të mposhtjes së tjetrit, kaq qenë hapi më i madh drejt pozitivitetit në Ballkan.

Sa për motivet antike në veprat e mia, qoftë gjatë komunizmit, qoftë pas tij, ato nuk janë trajtuar për të ndrequr punë politikisht, e aq më pak për të prishur. Letërsia botërore është vetvetishëm pozitive, ndërtuese. Si shkrimtar jam veçanërisht i ndjeshëm nëse në një ceremoni zyrtare të një vendi fqinj do të mallkoheshin shkronjat e alfabetit që përdor. Kjo ka ndodhur, por kjo s’më krijon asnjë ndjesi negative ndaj letërsisë antike të këtij vendi. Përkundrazi, edhe ajo vetë, dy mijë e ca vjet më parë, e ka dënuar këtë barbari të ardhshme. Ndaj unë, dhe jo vetëm unë, por të gjithë ne, shkrimtarët e sotëm ballkanas, e quajmë, e ndiejmë letërsinë antike si aleaten tonë të madhe kundër mbrapshtisë.

Pyetje 15. Në një intervistën tuaj ku keni folur për admirimin tuaj ndaj letërsisë antike greke, pyetjes se a do të mund të shkruanit, po ta sillte rasti, diçka të ngjashme për poezinë e fqinjëve serbë, i jeni përgjigjur pozitivisht. Madje keni shtuar se do ta konsideronit një gjë të tillë si një përkryerje të ndërgjegjes suaj krijuese. I përmbaheni ende sot këtij pohimi?

I përmbahem plotësisht. Ndoshta kjo përgjigje do të shkaktonte një nënqeshje mosbesuese. E megjithatë, po e përsëris pohimin tim. Unë shpresoj se në këtë zonë të Europës, do të vendoset më në fund qytetërimi europian. Dhe atëherë as pyetja juaj e as përgjigjja ime nuk do të tingëllonin befasuese.