Kostandini dhe Doruntina

 

ENRIKO CEKO

 

  Legjendat shqiptare janë pjesë e shtratit të hershëm të kulturës panevropiane dhe ndoshta pjesa më e rëndësishme e saj. Legjendat e të parëve tanë kanë të paktën një karakteristikë të përbashkëta me historitë, përrallat, shkrimet dhe ngjarjet e vjetra të popujve dhe kombeve të tjera, por kanë edhe një gjë tepër të veçantë, që i dallon nga to. E përbashkët është dukuria e ringjalljes, e cila gjendet kryesisht në shkrimet e shenjta, ndërsa ajo që na dallon ne shqiptarëve dhe na veçon me të tjerët është koncepti dhe institucioni ynë i besës. 

Këto dy karakteristika, dukuri dhe/ose koncepte gjenden rëndom në baladat e të parëve tanë, ndër të cilat spikat balada e Kostandinit dhe Doruntinës, apo thënë ndryshe, Besa e Kostandinit, që është tipikisht një legjendë e krijuar nga të parët tanë dhe e trashëguar prej tyre, në të cilën besa dhe ringjallja trajtohen si dukuri apo karakteristika të njerëzve që kanë lidhje të drejtpërdrejta me natyrën dhe shpirtin. Shkurtimisht, Kostandini i kishte dhënë besën së ëmës se do t’ia sillte të bijën (motrën e tij) kur nëna do ta donte pranë, kështu që ajo (motra e Kostandinit) mundi të martohej me një princ të huaj, të cilin ajo e donte. Ky ishte dhe kushti që nëna dhe njëmbëdhjetë vëllezërit e tjerë të Kostandinit e pranuan martesën. Në këtë histori sa të lashtë aq dhe krejt moderne del në pah shpirti i vërtetë i të parëve tanë, që sa të fortë e kishin institucionin e familjes aq dhe të madhe e kishin dëshirën për hapësirë dhe lidhje me të tjerët, duke marrë për bazë e duke respektuar në një masë të konsiderueshme edhe ndjenjat e anëtarëve të familjes, në rastin konkret të vajzës. 

Është e ditur dhe e pranuar shkencërisht se të parët tanë jetonin në familje shumë kohë para se fiset e egra të evropianoveriorëve dhe sllavëve të Jugut të vinin në Ballkan për pushtime dhe ngulime. Kjo vërtetohet edhe në aspektin e aftësisë shtetformuese të ilirëve, që krijuan qytet shtetet e para në Evropë kur paraardhësit e kombeve të sotme evropiane ishin egërsira shpellash. Fakti që të parët tanë kishin qytet-shtete është një mbështetje e fortë edhe për dukurinë e ekzistencës së familjes, sepse shteti është i qëndrueshëm në një territor të caktuar, ku pjesëtarët e shoqërisë kanë shansin që të krijojnë jetën familjare, në dallim nga fiset nomade, që lëvizin për të gjetur burime natyrore të vlefshme kur u mbaroheshin këto burime në një territor të caktuar dhe, në këto rrugëtime shkartisja e pjesëtarëve të fiseve nomade ndodh si një dukuri në një nivel shumë të lartë, gjë që pengon në një masë të madhe krijimin e familjes. 

Në vazhdim kësaj balade, të tërë vëllezërit u vranë në luftë së bashku me Kostandinin. Nëna e tyre, e moshuar, që kishte vetëm vajzën e saj të gjallë, shkon në varret e djemve, ndez nga një qiri mbi secilin, ndërsa në varrin e Kostandinit ndez dy të tillë dhe derdh lot, dhe, kjo jo pa shkak. Shkaku është besa e Kostandinit, besa që për të parët tanë ishte e shenjtë, hyjnore, shpirtërore dhe mbetet e tillë edhe për ne dhe duket qartë se balada është shumë e lashtë, pothuajse në kohën kur banorët e hershëm të pellgut të Ballkanit e shikonin trupin dhe shpirtin si një njësi dhe të dyja këto elemente i shikonin si baza e krijimit dhe e ekzistencës së individit në familje dhe shoqëri. Kjo është edhe arsyeja që Kostandini ngrihet nga varri sapo shpirti i tij dëgjoi vajtimin e ndjeu lotin e nënës, sepse shpirti nuk ishte i ndarë nga trupi. 

Për shkak të fjalës së dhënë Kostandini shkon te e motra (Doruntina), e cila nuk e dinte që vëllezërit kishin rënë në luftë dhe i thotë asaj se duhet të kthehen shpejt në shtëpi dhe e merr atë me vete në kalë. Doruntina, kur prek dorën e të vëllait, e kupton se Kostandini ishte i lodhur, me baltë dhe i ftohtë. Pranë saj, por me shenjat e vdekjes mbi të. Ai ishte sa i largët, aq dhe i afërt. I largët sepse ishte në atë botë dhe i afërt sepse duhej të mbante fjalën e dhënë. Kur arrijnë në shtëpi, Kostandini e lë Doruntinën në prag të derës dhe zhduket. Ky është pikërisht momenti kur Kostandini e kreu detyrën e tij. Në aspektin ekzistencialist ai e mundi vdekjen. Është besa që e mund vdekjen. Këtë bëri Kostandini. Ai u ngrit nga varri vetëm nëpërmjet institucionit të besës. Është fjala që mund vdekjen dhe “e para ishte fjala”, thuhet në librat fetarë. 

Në fakt, në të tërë historinë botërore të shkruar dhe të trashëguar brez pas brezi, vetëm tre njerëz janë ngritur nga varri. Këta janë: Jezu Krishti, Lazari dhe Kostandini. Të tre këta emra shpjegohen vetëm nëpërmjet shqipes së lashtë, gjuhës së të parëve tanë – pellazgëve. 

“Jezu Krisht’ do të thotë “Je zëri ynë, i krehur është” dhe në fakt, disa herë në bibël theksohet se Ai fliste në emër të tërë njerëzve që besonin në Perëndi dhe se i krihte flokët dhe i lyente me vaj ulliri. Lyerja e flokëve me këtë vaj është mjaft e njohur si dukuri dhe si praktikë që përdorej nga të parët tanë, siç është edhe fakt se zonat e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut e kanë përdorur vajin e ullirit që në lashtësi, dhe kjo vërtetohet edhe në përshkrimet e tërë atyre që kanë vizituar viset e të parëve tanë që në kohët e lashta e në vazhdimësi. 

Lazar, në shqipen e vjetër do të thotë se “e la zëri”, “i iku zëri” dhe në të vërtetë historia vjen deri në ditët tona me faktin se atij i iku zëri dhe nuk mund të fliste në çastet para, se t’i vinte vdekja. Më tej, pasi kaloi në atë botë për katër ditë, u kthye përsëri në jetë dhe fjalët e para që tha ishin: “Më jepni nja dy a tri gllënjka ujë të lag gojën pa të tregoj se ç’pashë në atë botë.” Më tej me kthimin e tij ai u bë tjetër njeri, më i mirë, më i dhembshur, më i dashur me të tjerët, me ata që përpara se të vdiste i tallte, i merrte nëpër këmbë, i dhunonte. 

“Kostandin’ në shqipen e vjetër do të thotë “kush ta ndijë”, që vjen nga bashkimi i fjalëve të vjetra të gjuhës shqipe “ko – un- s’ta – ndi – në”, dhe kjo shpjegohet me faktin se kur njerëzit e tregonin ngjarjen e ngritjes nga varri të këtij personazhi, ata i thoshin atij që tregonte ngjarjen: “Mos ia thuaj njeriu këtë ngjarje se kush ta ndijë nuk do e besojë”. Duke e përdorur shpesh togfjalëshin “kush ta ndijë”, ky grup fjalësh ka marrë gradualisht formën e një emri, emrin Kostandin, pra emrin e personit që “kush ta ndinte” se ishte ngritur nga varri nuk do ta besonte treguesin e ngjarjes. Nga ana historike dihet se “Kostandin” është një emër i trashëguar prej paraardhësve tanë, emër që e kanë mbajtur shumë njerëz të shquar, që kanë bërë historinë e kohës së tyre dhe që dihet botërisht se janë lindur në trojet a territoret që janë banuar nga të parët tanë. Këtu mjafton të përmendim perandorin Kostandin. Një variant i përdorshëm i këtij emri është edhe “Konstandin”, me një shkronjë n në mes të emrit, element që në fakt e përforcon edhe më shumë pikëpamjen e prejardhjes së këtij emri me grupimin e fjalëve “ko – un- s’t’a – ndi – në”.

Në lidhje me emrin “Doruntinë”, ky emër formohet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga fjalët bazë të shqipes së vjetër “dorë”, “unë”, “ti”, “në”, që janë katërçipërisht të lidhura me momentin fatal kur Kostandini i zgjat dorës së motrës për ta hipur në kalë, momenti kur Doruntina pyet veten: “Pse dora e Kostandinit është e ftohtë?” Ky është momenti pikant, maksimal, themeltar i legjendës. I vdekuri ecën bashkë me të gjallin. Është pikërisht fjala e dhënë që bën që të ndodhë kjo. Ky është kulmi i bashkëjetesës së shpirtit dhe trupit. 

Në aspektin zhvillimor, është pikërisht kjo legjendë që, së bashku me ngjarje dhe shkaqe të tjera, u bë themeli ideor i Rilindjes Evropiane thellë-thellë në subkoshiencën e tërë krijuesve të asaj periudhe, që përgatitën kalimin e evropianëve të asaj kohe nga periudha e paramesjetës në mesjetë dhe më tej. Thellë-thellë, siç është shpjeguar edhe nga shkenca e psikanalizës, në mendjen e këtyre ideatorëve të Rilindjes Evropiane, ishte Kostandini që u ngrit nga varri me kalë e shpatë për të fituar mbi vdekjen, ishte ai që shërbeu si simbol për fitoren mbi të vjetrën. Ishte ai vizioni i kalorësit të parë, që kryqtarët mbanin në mendje dhe shpirt. Është pikërisht kjo ngjarje që në subkoshiencën e rilindësve shqiptarë, së bashku me simbolikën e Gjergj Kastriotit dhe simbolikën e të tjerë heronjve të popullit tonë, ndriti për dhjetëra vjet dhe përgatiti pavarësinë e Shqipërisë dhe që sot në kushtet aktuale që kalon Evropa mund dhe duhet të përbëjë një frymëzim për një ringjallje edhe më të madhe dhe më të fuqishme të kontinentit të plakur, që pret një shpërthim të ri drejt një epoke ku pasardhësit e të parëve të kontinentit, ne shqiptarët, pasardhësit e pellazgëve dhe ilirëve, të rrimë si të barabartë midis të barabartëve në një zonë moderne dhe në zhvillim, sepse kemi se çfarë të ofrojmë në simbolikën e hershme dhe të tashme dhe në zhvillimet e sotme dhe të ardhshme të kontinentit evropian. 

Edhe sot legjenda e Kostandinit dhe Doruntinës këndohet kur bëjnë dasma kosovarët, çamët, shqiptarët e Jugut e të Veriut, shqiptarët që banojnë në Turqi, arbëreshët e Italisë, shqiptarët e Egjiptit, pasardhësit e shqiptarëve në vende të ndryshme ballkanike etj. Kjo dukuri vërteton edhe këndvështrimin gjeografik të pikëpamjes se legjenda e Kostandinit dhe Doruntinës është mjaft e hershme, patjetër aq e hershme, që në kohën kur të parët tanë zotëronin hapësirat e mëdha ballkanike dhe më gjerë. 

Pyetja më se normale që mund të bëhet nga secili prej nesh është: si ka mundësi që një vajzë e trojeve shqiptare të martohej me një princ të huaj, kur hapësira e të parëve tanë ishte e gjerë dhe shanset për të ardhur të huaj në këto territore nga një distancë e largët ishin të pakta dhe shanset që të arrihej bëhej kjo martesë ishin pothuajse zero? Kjo është fare e thjeshtë qoftë në aspektin ireal, qoftë në aspektin real. Në aspektin ireal legjenda është pika ku bashkohet e vërteta me mistiken, e arritshmja me të paarritshmen, e largëta me të afërtën, pra pika ku në legjendë gjithçka është e mundur, ndërsa në aspektin real, duke marrë parasysh edhe pikëpamjen e formuar në mënyrë të qëndrueshme nga ana e akademikëve shqiptarë dhe të huaj për këtë çështje në lidhje me vendndodhjen e familjes së Kostandinit dhe Doruntinës, lokalizimi mendohet se është zona ku sot ndodhet Berati, ose diku aty pranë. Është pikërisht mali i Tomorrit, ku është vërtetuar shkencërisht që mbretër të shquar e princër të familjeve me emër të rajonit të Mesdheut dhe më gjerë, edhe nga vise shumë të largëta vinin për të parë fatin te orakulli që rrinte atje, në malin e Tomorrit. Një prej tyre u pëlqye me Doruntinën dhe e shpuri atë në viset e tij “nëntë male kapluar”. 

Sipas disa burimeve shumë të sakta dhe të vërtetuara shkencërisht, kërkuesi Robert Elsie e ka përkthyer këtë baladë nga shqipja në anglisht nga një version i legjendës – këngës së banorëve të fshatit Margëlliç dhe sipas tij “janë të tëra gjasat që kjo legjendë është dukshëm origjinale parakristiane me shtrat parashqiptar, ashtu si edhe motivi i ngritjes nga varri”, duke marrë parasysh këtu edhe faktin se orakulli është pa asnjë dyshim element shqiptar i periudhës parakristiane. Fshati Margëlliç, ose Igumenica e sotme, është një fshat i banuar nga popullsi shqiptare, që u pushtua nga forcat greke dhe iu atashua territorit grek me Traktatin e Londrës në shkurt të vitit 1913. Është pikërisht varianti i legjendës së Kostandinit dhe Doruntinës, i mbledhur nga shqiptarët e këtij fshati, që ka shumë të dhëna dhe detaje që e përafrojnë vendndodhjen e këtyre personazheve me zonat përreth malit të Tomorrit. 

Pyetja tjetër mund të jetë: pse banorët e Beratit nuk e kanë shumë të fortë sot traditë e këngës së kësaj legjende? Përgjigjen e jep Lasgush Poradeci. Duke përmbledhur atë se ç’ka shkruar Poradeci, që ka qëmtuar arkiva të ndryshme për këtë çështje, mund të thuhet se nga zonat e Shqipërisë së Mesme u morën robër më shumë se 150 mijë njerëz, që u çuan në viset pararomane si skllevër dhe bashkë me ta ikën edhe vajet, këngët, vallet, veshjet e kultura e asaj zone”. Pra, bëhet fjalë për shekullin II, I para erës tonë, kur romakët arritën ta pushtonin Ilirinë. Vendin e kësaj popullsie e zuri një popullsi tjetër, që erdhi nga zona të tjera të vendit, që nuk e kishte traditë këtë legjendë, ndërsa një pjesë e popullsisë së zonës, për t’i shpëtuar pushtimit dhe skllavërimit, u shtrënguar të ikte më në Jug, pikërisht në zonat ku sot ndodhet Igumenica dhe përreth, pikërisht zona ku legjenda e Kostandinit dhe Doruntinës edhe sot këndohet e plotë dhe me më shumë detaje krahasuar me atë çka mund të gjurmohet për këtë legjendë në zonat e tjera të banuara nga shqiptarët. Fakti se një pjesë e banorëve të Beratit të asaj kohe u detyrua të largohej në jug (Margëlliç – Igumenicë) dhe në juglindje (Korça e sotme) përmendet edhe në arkivat e Romës së Lashtë. “Margëlliç” është gjithashtu edhe emri i një fshati të vjetër midis Fierit dhe Beratit dhe mesa duket ata që u larguan i vunë këtë emër zonës ku vajtën (Margëlliçi i sotëm në kufi me Greqinë) dhe nga ana tjetër, legjenda e Kostandinit dhe e Doruntinës edhe sot është e pranishme me karakteristika mjaft të ngjashme me variantin e Igumenicës në të thënat e plakave të moçme të zonës së fshatrave të tërë zonës së Korçës dhe Devollit, ku është vërtetuar se në atë periudhë pati ardhje popullsie nga zonat e Beratit të hershëm për t’i shpëtuar pushtimit romak. 

Në aspektin e përcaktimit simbolik fetar një fakt shumë i rëndësishëm është momenti kur ndodh ngjarja. Është pikërisht dita e Pashkës së Madhe, ditë e përcaktuar kjo në shkrimet e vjetra si dita kur njerëzit (që përpara erës sonë dhe në vazhdim) i falen Perëndisë dhe dita kur (pas erës tonë) Krishti ngjallet prej së vdekuri. Gjithashtu kjo përkon me stinën e pranverës, ku gjithçka rilind, pra edhe shpirti. Në aspektin e kronologjisë së radhës së bërjes së punëve, jo vetëm sipas kohëve të vjetra, por edhe në ditët e sotme, dita e premte është dita kur njerëzit u japin fund punëve të javës dhe përgatiten për ditën e shtunë, ditën e pushimit. E shtuna në gjuhën e vjetër shqipe është “shabati”, pikërisht ashtu siç i thonë edhe sot hebrenjtë kësaj dite. Kjo fjalë shpjegohet vetëm dhe vetëm me gjuhën e vjetër të shqipes së Veriut, që është “ç’ka ban ti”. Dihet jo vetëm nga studiuesit, por edhe nga lexuesit e thjeshtë të shkrimeve të shenjta se ditën e shtunë nuk punohet dhe nëse dikush shikohej se punonte këtë ditë, të tjerët i thoshin, qortonin: “ç’ka ban ti (?)”, pra “pse po punon ende(?)” dhe që këtej ka ardhur fjala “shabati”, që ne sot i themi “e shtunë”, që vjen po nga shqipja e vjetër “ç’të bëj unë”, pra “meqenëse është ditë pushimi, unë nuk kam se çfarë të bëj”. 

Nëse thellohemi në një të dhënë shumë interesante të legjendës: “nëntë male kaluar”, për të shkuar në vise të huaja, del se ngjarja ka ndodhur shumë kohë përpara se të parët tanë të detyroheshin që të rrudhnin territoret e tyre për shkak të sulmeve të fiseve barbare, dhe edhe në atë kohë të parët tanë ishin njerëz të lirë (ilirë), që kishin të drejtë vendosnin për fatet e tyre dhe të pasardhësve të tyre (martesa me të huaj) dhe që ishin një popullsi që nuk i paguante taksa askujt (sepse nëse do ekzistonte kjo dukuri, atëherë do ishte përmendur në legjendë, pasi përbënte një dukuri ekonomike të rëndësishme). Pra, kemi të bëjmë me një periudhë përpara luftërave iliro-romake, që përputhet me pikëpamjen se pushtimi romak dhe skllavërimi i banorëve të zonës së Beratit ka ndodhur më pas se ngjarja në fjalë. Është fakt se emri Kostandin përdoret sot shumë në zonat e Shqipërisë së mesme e poshtë në jug të vendit. Nëse vazhdojmë të përsiatim më tej në lidhje me kohën, atëherë bërthama e hershme e legjendës duket sheshit se është krejtësisht mitologjike, ndoshta që në kohën e matriarkatit, sepse në fakt personazhet kryesore të legjendës nuk janë Kostandini dhe vëllezërit, që vriten të tërë dhe as edhe i ati i tyre, që nuk përmendet fare në legjendë. Personazhet e vërtetë të legjendës janë Nëna dhe Doruntina. Ky element është mjaft i rëndësishëm për të vlerësuar në mënyrë objektive hershmërinë e kësaj legjende sepse është një element që tregon momentin kur të parët tanë kaluan nga faza e bashkësisë primitive në një formë organizimi shoqëror që të çon drejt kombësisë. Pra, specifikisht për këtë legjendë unë mendoj se bëhet fjalë për një periudhë diku midis Shekullit IX-IV para erës tonë dhe jo siç mendojnë disa studiues se bëhet fjalë për shekujt V-VI të erës tonë. Motshmëria e legjendës spikat që në fillim të tregimit. Fjalia e parë e saj në variantin jugor është: „Na ishte një herë e një kohë“, ndërsa në variantin verior është „Kështu m’kanë thanë se a(asht) ba moti(t)“, pra shumë, shumë kohë më parë. Nëse legjenda do ishte pas erës tonë, atëherë në tekstin e saj do kishte përqasje me dukuri dhe fakte e të dhëna që do ishte shumë e lehtë të përcaktoheshin, sepse do të kishte krahasime me emra, vende, situata e ngjarje që kanë ndodhur më pas. 

Nëse analizojmë në thelb ngjarjen, katër janë dukuritë kryesore që lenë shenjë. Ato janë: 1) ringjallja; 2) besa e dhënë; 3) forca për të kaluar nëntë male; 4) pika e dobët – motra, e personazhit tonë – Kostandinit. 

Të katër këto dukuri janë tipike pellazgo-ilire. Ringjallja e shpirtit, besa, forca mendore dhe fizike dhe pika e dobët e heroit janë perceptime mjaft të mëdha dhe mjaft të fuqishme të kulturës shqiptare. Ky perceptim na çon te mbajtja e premtimit, fjala e nderit, perceptim i fuqisë hyjnore dhe i fuqisë njerëzore që nuk gjendet në asnjë kulturë panevropiane. Dhe pikërisht ky perceptim, që është pjesë shumë e rëndësishme e gjendjes individuale dhe e familjes shqiptare, na bën ne pasardhësve të pellazgëve dhe ilirëve unikë në univers. Kjo është ajo që na bashkon ne dhe të parëve tanë me Perëndinë, Shpirtin dhe Natyrën. Asnjë popullsi në botë nuk i ka të evidentuara këto katër dukuri në atë formë dhe në atë formulim uniteti mendimi dhe veprimi sa të parët tanë, për të mos shkuar më tej me argumentin se janë të tjerët që përpiqen që t’i marrin këto veçori, t’i përvetësojnë e t’i shesin si të tyret, sidomos tashmë në kohët e globalizmit dhe integrimit. Për këtë shkak bëjnë përpjekje për ta përvetësuar legjendën e Kostandinit dhe Doruntinës dhe t’ia bashkëngjisin kulturës së tyre sllavët, grekët etj, por ata nuk kanë asnjë shans që ta arrijnë këtë, sepse ata: 1) nuk kanë besë; 2) sepse ata nuk e kanë elementin e besës në kulturën e tyre; 3) sepse ata nuk e njohin institucionin e besës, kështu që Balada e Kostandinit dhe e Doruntinës mbetet pa dyshim e jona. Ajo është shqiptare. 

Veçoritë e kësaj legjende janë në fakt ato që kërkohen në kohët moderne, aftësia e ripërtëritjes së mendjes, shpirtit dhe kombit, fjala e dhënë dhe e mbajtur në të tëra aspektet e bashkëpunimit, ku ai ekonomik mbetet parësor, forca për të kaluar vështirësitë dhe pika e dobët, mbrojtja e familjes deri në vdekje, sepse familja është themeli i së ardhmes së shoqërisë moderne evropiane, pa të cilën të tërë ne banorët modernë të botës jemi koshientë se nuk do të mund të bëjmë asnjë hap drejt së ardhmes. Është pikërisht institucioni i familjes që shqiptarët mund dhe duhet t’i ofrojnë Evropës në rrugën e integrimit të vendit në rajon dhe më gjerë, kur dihet fare mirë se kontinenti i vjetër ka probleme të shumta me institucionin e familjes në kohën e bjerrjes së vlerave morale. 

Është pikërisht ky element, familja, që e detyron nënën të kërkojë Doruntinën, sepse ajo i humbi të tërë djemtë në luftë. Këtu pikërisht në këtë moment të legjendës shfaqet me shumë madhështi shpirti unik i të parëve tanë, që duke mos u krahasuar aspak me fiset barbare që njihnin për trashëgimi vetëm rrjedhën e brezave nga gjaku (babai), të parët tanë e respektonin femrën, si nënë, motër dhe si vajzë, dhe, në këtë aspekt ata e njihnin edhe rrjedhën e brezave edhe nga qumështi (nëna). Kjo është një specifikë e cila vjen nga kohët e moçme dhe që vetëm dy kombe, dy nga kombet me paraardhësit më të hershëm në botë – shqiptarët dhe hebrenjtë, e kanë pasur që nga kohët e vjetra. Kjo është pika e dobët e heroit të vërtetë. Në asnjë kulturë arkaike femra nuk respektohet si nënë, motër dhe vajzë, ashtu si te të parët tanë. Kulturat e hershme afrikane, amerikanolatine, aziatike, evropianoveriore etj e kanë parë femrën përherë si viktimë, gjah, konkurruese të dobët dhe kanë arritur deri aty sa e kanë përdorur atë si mjet këmbimi, kafshë pune dhe fli, dukuri këto thelbësisht dramatikisht dhe dëshpërimisht me karakter shekspirian, gjë që nuk përmendet në asnjë rast si dukuri në legjendat e të parëve tanë, edhe pse ato janë shumë herë më të fuqishme nga ana artistike dhe psikologjike sesa tërë dramat e Shekspirit të mara sa bashku. Mungesa e sheksipirizmit është ajo që i dallon legjendat e të parëve tanë, mungesë që i bën këto legjenda po aq të arrira apo edhe ndoshta më të mira artistikisht dhe po aq të plota ndoshta edhe më shumë të plota nga ana shpirtërore krahasuar me personazhet më të spikatur të kulturës dramatike botërore, dhe kjo për faktin se në legjendat tona nuk ka thjesht personazhe, por sepse në to është vetë shpirti ynë, jeta jonë, realiteti i largët i të parëve tanë, që në fakt e kemi aq frikshmërisht pranë. Jemi vetë ne që ende nuk po e kuptojmë mirë se pasardhësit e kujt jemi dhe se çfarë i kemi dhuruar dhe jemi në gjendje t’i dhurojmë së ardhmes sonë si shqiptarë dhe se çfarë vlerash dhe virtytesh mund t’i ofrojmë kontinentit evropian. 

Nëse analizojmë vajtimin e nënës së Kostandinit, ashtu siç e kanë përcaktuar disa nga studiuesit e kësaj legjende “ai është tipik, edhe pse ngjan disi me vajtimin që nëna Mari i bëri Krishtit”, por duhet theksuar se Kostandini nuk është i njëjtë me Jezu Krishtin. Krishti është mbarëbotëror. Krishti nga njeri u bë hyjni. Ai është besimi tek e vërteta, te jeta, te Perëndia. Ai është i gjallë sepse në fakt ai është vetë Jeta, ndërsa Kostandini është njeriu që bën gjithçka për të plotësuar fjalën e dhënë. Ai është forca njerëzore, uniteti i qenies me shpirtin por që i mungonte Ati (që e ka Krishti), është shpresa njerëzore për mbijetesë (që Krishti nuk e kishte pikësynim). Kostandini ishte dhe mbeti njeri. I vdekshëm, por ende mjaftueshmërisht o fortë për të na bërë të guximshëm, për të na bërë që të mbajmë fjalën dhe besën, për të na bërë të vdekshëm, që të mos kemi frikë nga ajo. Ai na përgatit që të ecim në drejtimin e duhur deri në fund të jetës dhe, nëse ka jetë pas vdekjes, ta shikojmë atë në sy. Edhe pse Krishti është hyjnor dhe Kostandini është njerëzor, që të dy ringjallen për të përmbushur profecinë, për të mbajtur premtimin, besën, fjalën e dhënë dhe kjo sepse Kostandini (kush ta ndijë) ashtu si Jezu Krishti (“Je zëri ynë, i krehur është”) fliste shqip.